Główne gatunki uprawne kawy: Na świecie dominują dwa gatunki kawowca – Arabica (Coffea arabica) i Robusta (Coffea canephora) – które łącznie stanowią około 99% globalnej produkcji kawy. Arabica odpowiada za ok. 60% światowych zbiorów kawy, a Robusta za ok. 40%. Arabica pochodzi z wyżyn Etiopii i została rozpowszechniona przez arabskich kupców już w XV–XVI wieku. Ziarna arabiki są bardziej podłużne, mają łagodniejszy, bogatszy smak z nutami kwiatowymi lub owocowymi oraz niższą zawartość kofeiny (ok. 1–1,5%). Robusta wywodzi się z Afryki Zachodniej (Kongo/Uganda) i została odkryta około 100 lat później niż arabika – zyskała znaczenie pod koniec XIX wieku, gdy okazała się odporna na choroby niszczące plantacje arabiki. Ziarna robusty są mniejsze i bardziej okrągłe, zawierają niemal dwa razy więcej kofeiny niż arabika (2–2,7%), co przekłada się na mocniejszy, gorzki smak naparu. Wyższa kofeina działa jak naturalny pestycyd, dzięki czemu robusta jest odporniejsza na szkodniki i lepiej rośnie w niższych wysokościach i cieplejszym klimacie. W efekcie robusta jest tańsza w uprawie i często używana do kaw rozpuszczalnych i espresso (daje obfitą cremę), natomiast arabika ceniona jest za wyrafinowany smak i aromat.

Arabica vs Robusta – porównanie: Arabica uprawiana jest zwykle w wyższych partiach gór (600–2000 m n.p.m.), wymaga łagodnego klimatu i starannej pielęgnacji, przez co jest bardziej kosztowna. Daje napar o łagodnej kwasowości, złożonym bukiecie smaków i naturalnej słodyczy. Robusta rośnie na niższych wysokościach (do ok. 800 m), znosi większe upały i suszę, a jej uprawa jest wydajniejsza. Napar z robusty jest mocny, ziemisty, bardziej gorzki, za to tworzy dobrą cremę – dlatego często stanowi składnik mieszanek espresso. Z powodu wyższej zawartości kofeiny, robusta daje silniejsze pobudzenie, ale też szorstkość smaku. Warto zauważyć, że największym producentem robusty jest Wietnam, generujący ponad 1/3 światowej produkcji robusty, podczas gdy najwięcej arabiki uprawia Brazylia.

Inne gatunki kawy – rzadkie i regionalne odmiany: Poza arabiką i robustą istnieją mniej rozpowszechnione gatunki kawowców:

• Liberica (Coffea liberica) – pochodzi z Afryki (Liberia, Uganda). Ziarna liberiki są większe, nieregularne i mają bardzo unikalny profil smakowy: napar bywa opisywany jako drewniany, dymny, o kwiatowo-owocowym aromacieclub.atlascoffeeclub.com. Liberica uratowała światową konsumpcję kawy pod koniec XIX w., gdy choroba grzybowa coffee rust zniszczyła plantacje arabiki w Azji – wówczas na Filipinach zaczęto masowo sadzić liberkęclub.atlascoffeeclub.com. Dziś stanowi ułamek rynku, ale bywa ceniona lokalnie (np. „Kapeng Barako” na Filipinach to kawa z liberiki).

• Excelsa (Coffea excelsa) – dawniej klasyfikowana jako oddzielny gatunek, obecnie uznawana za odmianę liberikiclub.atlascoffeeclub.com. Rośnie głównie w Azji Południowo-Wschodniej. Stanowi poniżej 7% światowej produkcji kawyclub.atlascoffeeclub.com. W mieszankach dodaje kwasowości i owocowych nut. Ma charakterystyczny, nieco cierpki smak – jednocześnie lekki jak jasne palenie, ale z domieszką ciemnych, palonych tonówclub.atlascoffeeclub.com.

• Stenophylla (Coffea stenophylla) – prawdziwa ciekawostka: gatunek dzikiej kawy z Afryki Zachodniej, uznany za „zaginiony”, ponownie odkryty w Sierra Leone w 2018 r. To odporna na wysokie temperatury kawa o smaku porównywanym do arabiki. Stenophylla znosi średnie roczne temperatury ~25°C, czyli o 6–7°C wyższe niż arabika, co czyni ją obiecującą pod kątem zmian klimatycznych. Ma być ratunkiem na ocieplenie klimatu, a jednocześnie cechuje się „wysoką jakością filiżanki” – degustatorzy opisali jej profil jako słodki, owocowy, z umiarkowaną kwasowością. Choć uprawiana niegdyś na niewielką skalę, stenophylla może w przyszłości pomóc zachować uprawy kawy w ocieplającym się świecie.

Różnorodność odmian Arabiki: Warto wspomnieć, że w ramach gatunku arabika istnieje setki odmian i szczepów uprawnych – np. Typica, Bourbon, Geisha, Caturra i wiele innych – które różnią się smakiem. Słynna odmiana Geisha (Gesha) z Panamy zdobyła rozgłos wyjątkowym aromatem jaśminu i bergamotki, bijąc rekordy cen na aukcjach. Ta różnorodność sprawia, że świat kawy specialty jest tak bogaty – kawy jednorodne z różnych regionów (np. Etiopia vs. Brazylia) mogą smakować zupełnie inaczej.

Podsumowując: arabika i robusta to filary przemysłu kawowego – arabika oferuje delikatność i złożoność smaku, robusta – moc i kremistość. Istnieją jednak również mniej znane gatunki jak liberica czy stenophylla, które stanowią ciekawostki i potencjalne odpowiedzi na przyszłe wyzwania (np. zmiany klimatu).