Kawa od wieków pobudza nie tylko ciało, ale i wyobraźnię – przewija się w malarstwie, muzyce, literaturze i filmie, stając się symbolem rozmów, twórczej energii i codziennych rytuałów.

Kawa w sztukach pięknych i muzyce: Już w baroku powstawały dzieła inspirowane kawą. Słynny kompozytor Johann Sebastian Bach skomponował w latach 1730. humorystyczną „Kantatę o kawie” (BWV 211). Ta mini-opera przedstawia żartobliwą historię panny tak uzależnionej od kawy, że groźby ojca (odebranie sukien, biżuterii, a nawet szansy na mąż) nie są w stanie odwieść jej od ulubionego napoju – ostatecznie wyraża ona zgodę na ślub tylko, jeśli przyszły mąż pozwoli jej pić kawę do woli. W jednej z arii Lieschen śpiewa: „gdybym trzy razy dziennie nie dostała mojej małej filiżanki kawy, w zamęcie zmieniłabym się w wysuszoną pieczeń”. Ta kantata dowcipnie komentowała modę na kawiarnie w XVIII-wiecznym Lipsku oraz ówczesne spory, czy picie kawy jest aby moralne i zdrowe (niektórzy uważali je za zły nałóg). W malarstwie kawa utrwaliła się na obrazach impresjonistów i postimpresjonistów, którzy często przedstawiali sceny z paryskich kawiarni – np. obraz Édouarda Maneta „Kawiarnia” czy Vincenta van Gogha „Nocna kawiarnia” (1888) ukazują klimat XIX-wiecznych miejsc spotkań przy kawie. Henri de Toulouse-Lautrec tworzył plakaty do paryskich kawiarni, a malarze jak Pierre-Auguste Renoir uwieczniali elegantki pijące kawę. Kawiarnie stały się ważnym tematem – symbolizowały miejskie życie i nowoczesność.

Kawa jako paliwo literatury: Wielu pisarzy słynęło z zamiłowania do kawy, traktując ją wręcz jak „paliwo” dla twórczości. Honoré de Balzac – francuski powieściopisarz XIX w. – stał się legendarny z powodu rzekomej konsumpcji ogromnych ilości kawy podczas pracy. Szacuje się (być może z przesadą), że wypijał do 50 filiżanek dziennie, pisząc po nocach swoje powieści. Sam Balzac w eseju „Traktat o używaniu kawy” żartobliwie opisywał stany po przedawkowaniu: „kawa wprawia w ruch krew i przyspiesza bicie serca; od czwartej filiżanki pojawia się niespokojna błyskotliwość, od dziesiątej – delirium”. Rzecz jasna, tak ekstremalne ilości nie są zdrowe – Balzac zmarł w wieku 51 lat i sam przyznawał, że „ziarno dało mi wszystko i wszystko zabierze”. Niemniej, anegdoty o Balzacu pokazują, jak kawa towarzyszyła procesowi twórczemu. Inny literacki kawosz – Voltaire – podobno pijał 40 filiżanek dziennie (często z czekoladą) w paryskiej kawiarni Procope, gdzie spotykali się encyklopedyści. Kawiarnie odegrały ważną rolę w oświeceniu: w XVIII-wiecznym Londynie literaci i filozofowie spotykali się w kawiarniach, by dyskutować – mówiono, że tam „po pensa” można dostać tyle wiedzy, ile na uniwersytecie. Wiedeńskie kawiarnie gościły poetów, kompozytorów, myślicieli – np. w Café Central bywali Freud, Lenin czy Trocki. W wielu dziełach literackich kawa pojawia się jako rekwizyt: choćby w poezji romantycznej (Adam Mickiewicz wspomina kawę pitą przez filomatów w Wilnie), czy u Prusa w „Lalce” (weksel na „towar kupiony u Hopfera – 2 funty kawy i cukru” symbolizuje finanse Wokulskiego). Kawa stanowi też scenerię powieściową – np. akcja sztuki „Kawiarnia” Carlo Goldoniego (1750) dzieje się w weneckiej kawiarni, a Bohumil Hrabal w „Obsługiwałem angielskiego króla” barwnie opisuje pracę kelnera w kawiarni hotelu. Dzieła te pokazują, że kawa jest tłem codziennego życia i inspiracją do snucia opowieści.

Kawa na ekranie – film i popkultura: W filmach kawa często odgrywa znaczącą, choć pozornie drugoplanową rolę – symbolizuje spotkanie, przerwę, refleksję bohatera. Powstały też produkcje w całości poświęcone rozmowom przy kawie. Kultowym przykładem jest film „Coffee and Cigarettes” (2003) Jima Jarmuscha – składa się z 11 czarno-białych nowel, w których rozmaite postacie (często grane przez znanych aktorów lub muzyków) prowadzą luźne rozmowy przy stoliku z kawą i papierosami. Film ukazuje absurdalne, zabawne dialogi, a kawa jest tu pretekstem do spotkania ludzi z różnych światów. Inny słynny obraz kawy w kinie to scena z filmu „Pulp Fiction” – gdzie bohaterowie piją kawę u Jimmiego (gr. Quentin Tarantino) po kłopotliwych wydarzeniach, a sam Jimmie chwali się, że kupuje najlepszą kawę („to że mieliście tu trupa nie znaczy, że macie pić lurę!”). Serial „Twin Peaks” spopularyzował powiedzenie agenta Coopera o „damn fine cup of coffee” i pokazał rytuał picia kawy w miejscowym dinerze. W serialu „Przyjaciele” centralnym miejscem akcji jest kawiarnia Central Perk, gdzie bohaterowie spędzają większość czasu – stała się ona wręcz ikonicznym symbolem lat 90. (pomarańczowa kanapa, wielkie kubki kawy). To pokazuje, że kawa jest nie tylko rekwizytem, ale wręcz bohaterem popkultury, tworzącym klimat i przestrzeń dla relacji międzyludzkich.

Kawa jako motyw artystyczny: W malarstwie współczesnym ziarna kawy bywały używane dosłownie – np. przedstawienia portretów wykonane z ziaren lub malowanie przy pomocy kawy jako barwnika (technika coffee painting). Powstały fotografie słynnych ludzi z kubkiem kawy – np. portret Sartre’a czy Hemingwaya przy stoliku kawiarni stał się ikoniczny. Nawet w modzie i designie kawa zaistniała: kształt filiżanki, print ziaren na tkaninach, czy meble inspirowane „stołem kawowym” (coffee table). W języku potocznym utarły się frazy z kawą: „coffee break”, „kawa literacka” (spotkanie autorskie), „kawa na ławę” (wyłożyć prawdę). Kawa doczekała się też świąt – 1 października obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Kawy, co roku celebrowany przez branżę i kawoszy na świecie.

Wpływ na społeczeństwo i myśl: Kawiarnie odegrały rolę w rewolucjach i ruchach intelektualnych. Przykładowo, w XVIII-wiecznej Francji kawiarnie paryskie były wylęgarnią idei Oświecenia, dyskutowano tam o encyklopedii i filozofii – nie bez powodu Markiz de Sade pisał: „kawiarnie to parlament ludu”. W krajach arabskich kawiarnie były jednym z niewielu miejsc, gdzie różne klasy społeczne się mieszały (stąd początkowe obawy władz osmańskich, że kawa „podburza” społeczeństwo – były nawet próby zakazów kawy). W Anglii król Karol II również próbował zamknąć kawiarnie w 1675 r., obawiając się, że szerzą się w nich plotki polityczne – sprzeciw ludzi zmusił go do wycofania zakazu. Te anegdoty historyczne pokazują, że kawa miała wpływ na kształtowanie opinii publicznej i ruchy społeczne – była katalizatorem rozmów o polityce i sztuce.

Podsumowując, kawa przeniknęła kulturę na wielu poziomach. Była bohaterką utworów muzycznych (jazzowy standard „Black Coffee”), obiektem żartów (np. komiksy o nieprzytomności przed poranną kawą), a przede wszystkim – towarzyszem artystów i zwykłych ludzi w chwilach refleksji. Bez przesady można stwierdzić, że historia kawy splata się z historią naszej cywilizacji – od kawiarni, w których rodziły się idee, po literatów przy nocnej lampce z kubkiem kawy, aż po współczesne filmy i memy internetowe (ilu z nas widziało hasło: „Najpierw kawa, potem życie”?). Kawa stała się symbolem kreatywności, gościnności i komunikacji międzyludzkiej.